Dziedziczenie proste czy skomplikowane ?

Przede wszystkim od daty śmierci spadkodawcy (a konkretniej od daty otwarcia spadku, która nie zawsze musi się pokrywać z datą śmierci – np. w przypadku zaginięcia spadkodawcy). To data śmierci wyznacza bowiem jakie przepisy zostaną zastosowane do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Co najbardziej problematyczne, w akcie prawnym regulującym w największym zakresie zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych – czyli w Kodeksie cywilnym – znajdują się aktualnie przepisy, które nie mogą być zastosowane wobec znacznej części gospodarstw rolnych. Co może być zaskakujące dla wielu osób, nie mogą one znaleźć zastosowania pomimo tego, że znajdują się w treści tego aktu prawnego.

Istotne zmiany w dziedziczeniu gospodarstw od 2001 roku
Datą graniczną jest w tym przypadku dzień 13 lutego 2001 roku. W przypadku spadków otwartych od tego dnia (w uproszczeniu – od spadkodawców, którzy zmarli od dnia 13 lutego 2001 roku włącznie) gospodarstwa rolne są dziedziczone zasadniczo tak jak wszystkie inne spadki.

Od tego dnia zniesione zostały istotne ograniczenia w dziedziczeniu gospodarstw rolnych – związane przede wszystkim z preferowaniem dziedziczenia gospodarstw rolnych przez osoby posiadające kwalifikacje rolnicze lub uczestniczące w prowadzeniu gospodarstwa rolnego. W okresie poprzedzającym, pewne osoby mogły być w ogóle pomijane w dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, albo dochodzić do takiego dziedziczenia dopiero w dalszej kolejności.

Co dla wielu osób może być najbardziej problematyczne, zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych nie zmieniły się ze względu na wprowadzenie zmian w Kodeksie cywilnym (np. poprzez usunięcie zbędnych przepisów), lecz ze względu na treść wyroku wydanego w dniu 31 stycznia 2001 roku przez Trybunał Konstytucyjny. Treść tego wyroku przesądziła, że część przepisów dotycząca dziedziczenia gospodarstw rolnych utraciła moc obowiązującą z dniem 13 lutego 2001 roku, pomimo tego, że przepisy te nadal znajdują się w Kodeksie cywilnym.

Zaznaczam przy tym, że ten artykuł odnosi się do dziedziczenia gospodarstw rolnych na aktualnych zasadach. Możliwe są sytuacje, w których dziedziczenie gospodarstw rolnych odbywa się nadal w ramach starych przepisów (nie zostało przeprowadzone postępowanie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku, czy też dział spadku). Uprzednio obowiązujące przepisy pozostawały zmienne, w związku z czym zasługują na odmienne omówienie. Podobnie w przypadku dziedziczenia gospodarstw rolnych przez cudzoziemców – kwestia ta została wyłączona z treści tego artykułu ze względu na jego ramy objętościowe.

Ogólne zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych
Ogólną zasadą dziedziczenia jest dziedziczenie ustawowe. Takie dziedziczenie dochodzi do skutku, jeżeli spadkobierca nie pozostawi po sobie testamentu. W najbardziej typowej sytuacji, do dziedziczenia ustawowego są uprawnieni: małżonek łącznie z dziećmi spadkodawcy, ew. dzieci spadkodawcy (jeżeli małżonek spadkodawcy nie żył już w momencie otwarcia spadku). Szczegółowe zasady dziedziczenia ustawowego, w tym kolejność i proporcje w spadku określają art. 931 – 940 Kodeksu cywilnego.

Alternatywą dla dziedziczenia ustawowego jest dziedziczenie testamentowe. Zastanawiając się nad sporządzeniem testamentu należy pamiętać przede wszystkim o jednej rzeczy: dziedziczenie testamentowe powołuje do dziedziczenia spadku w określonej części (ułamku), a nie do dziedziczenia konkretnych składników majątkowych. Tym samym, możliwe jest przeznaczenie dla jednej osoby całego spadku (1/1), czy dla kilku osób określonych części spadku – np. dla dwóch osób po połowie spadku (1/2). Przeznaczenie w treści testamentu dla poszczególnych osób różnych składników majątku najprawdopodobniej odniesie skutek odmienny od oczekiwanego przez spadkodawcę – osoby te nie będą powołane do spadku w ramach dziedziczenia testamentowego, lecz na ich rzecz zostanie ustanowiony tzw. zapis zwykły. W rezultacie, zamiast dziedziczenia testamentowego, dojdzie do dziedziczenia ustawowego (na zasadach ogólnych).

Skuteczne przekazanie konkretnych składników majątkowych wybranym przez spadkobiercę osobom jest możliwe tylko w jeden sposób – poprzez dokonanie zapisu windykacyjnego. Możliwość taka została wprowadzona dopiero w 2011 roku, wcześniej spadkobiercy w ogóle nie mieli możliwości skutecznego rozporządzania poszczególnymi składnikami majątkowymi.

Zgodnie z art. 981.1 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadkobierca sporządzi testament w formie aktu notarialnego i ustanowi nim zapis windykacyjny, to z chwilą jego śmierci wskazana przez niego osoba nabędzie własność wybranego przez spadkodawcę składnika majątkowego. Zapis windykacyjny może dotyczyć zarówno poszczególnych nieruchomości (np. poprzez przyznanie różnym osobom różnych działek wchodzących w skład gospodarstwa), może też dotyczyć całego gospodarstwa rolnego (zorganizowanego zespołu składników majątkowych – tak nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych), które są przeznaczone do prowadzenia działalności rolniczej.

Należy przy tym pamiętać, że zapis windykacyjny może (podobnie jak dokonanie darowizny za życia spadkodawcy) powodować podniesienie roszczenia o zapłatę zachowku. Zachowek stanowi pewną formę rekompensaty za to, że osoby, które powinny otrzymać pewną część spadku, tej części nie otrzymały. W związku z tym nawet zapis windykacyjny nie stanowi całkowicie skutecznego mechanizmu rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci.

Rozwiązania szczególne, dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych
Pomimo tego, że zasadniczo dziedziczenie gospodarstw rolnych odbywa się aktualnie na takich samych zasadach, jak ma to miejsce w przypadku „zwykłych” spadków, istnieją poszczególne przepisy wprowadzające pewne odmienności. W ramach tego artykułu chciałbym zwrócić uwagę na dwie takie odmienności dotyczące:
•    działu spadku
•    zachowku

Dział spadku
W przypadku dokonywania działu spadku (jeżeli do spadku powołany jest więcej niż 1 spadkobierca) gospodarstwa rolnego zastosowanie znajdują przepisy dotyczące znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, które wprowadzają rozwiązania inne niż w przypadku znoszenia współwłasności innych składników majątkowych.

Odmienności te polegają na:
•    unikaniu nadmiernego podziału gospodarstwa rolnego, a tym samym dążeniu do przyznania go jednej osobie, jeżeli podział gospodarstwa byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej;
•    możliwości obniżenia spłat należnych pozostałym spadkobiercom (tym, którym nie zostało przyznane gospodarstwo) m.in. z uwzględnieniem typu, wielkości i stanu gospodarstwa oraz sytuacji majątkowej i osobistej spadkobiercy, któremu przyznano gospodarstwo.

Zachowek
W przypadku podniesienia przez któregokolwiek z pominiętych spadkobierców roszczenia o zapłatę zachowku, zastosowanie mogą znaleźć wskazane powyżej zasady dotyczące możliwości obniżenia spłat dotyczących gospodarstwa rolnego. Zasadą jest, że zachowek przysługuje w wysokości 1/2 tego, co powinno było przypaść danej osobie (a nie przypadło, np. na skutek zapisu windykacyjnego). W przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy zachowek wynosi 2/3 tej wartości.

Wojciech Rudzki

Źródło: www.zycierolnika.pl